مناسبات دموکراتیک لازمه شکل‌گیری تاریخ اجتماعی است اهمیت تاریخ اجتماعی در گسترش چشم‌انداز تاریخ ایران

سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا): کتاب «کفش سرخ خلیفه» مجموعه‌ای از درس‌گفتارها و گفتارهای دانشگاهی درباره مطالعات تاریخ اجتماعی در جهان اسلام پدید آمده و دو موضوع اساسی را مورد توجه قرار داده ‌است: فن بیان و سبک حرف‌زدن در تحقیقات تاریخ اجتماعی، و مسئله‌ی چگونگی استفاده از منابع در مطالعات تاریخ اجتماعی از حیث عوارضی که از پراکندگی منابع و داده‌ها در این مطالعات، به‌ویژه در قبال مسئله‌ فن بیان و نگارش تحقیقات تاریخ‌ اجتماعی، بروز می‌کند.

ابوالفضل موسی‌پور، نویسنده کتاب و پژوهشگر تاریخ اجتماعی درباره کتاب «کفش سرخ خلیفه» گفت: این کتاب در واقع مجموعه‌ای از درس‌گفتارهایی است که از سال 88 تا 99 ارائه شده‌اند. این کتاب دو مبحث جداگانه دارد؛ بخش اول به مسئله فن بیان می‌پردازد. فن بیان در اغلب رشته‌های علوم انسانی مسئله‌ مهمی دانسته نمی‌شود در حالی که برای همه رشته‌ها لازم است؛ یعنی دانشجویان این رشته‌ها باید بدانند چگونه با زبان رشته علمی خود بنویسند و سخن بگویند. سعی کردم به این مسئله بپردازم و اهمیتش را نشان دهم. 

او ادامه داد: در کشور ما با مطالعات بین‌رشته‌ای بسیار ساده‌انگارانه انجام می‌شوند؛ مثلا یک دانشجوی تاریخ تصمیم می‌گیرد دوره محمود غزنوی را بررسی کند اما استاد به او پیشنهاد می‌دهد که با رویکرد بین رشته‌ای این تحقیق را انجام دهد. در نتیجه کسی که سال‌ها تاریخ خوانده است به مطالعه جامعه‌شناسانه یا روان‌شناسانه می‌پردازد در حالی که این رشته‌ها را نمی‌شناسد. این قضیه بسیار ساده اتفاق می‌افتد و قواعد آکادمیک رعایت نمی‌شوند. متن آکادمیک باید رویکرد نویسنده را نشان دهد. تلاش من این بود که خطاهایی که در این زمینه دیدم را دسته‌بندی کنم و به ثبت برسانم.

تاریخ اجتماعی دانشی رهایی‌بخش است

در ادامه شهرام یوسفی‌فر، استاد گروه تاریخ دانشگاه تهران به بیان نکات خویش پرداخت و گفت: کتاب خوش‌خوان و روان نوشته شده است. این کتاب حاصل کار یک محقق، نویسنده و داور پایان‌نامه‌ها است؛ یعنی از نگاه کسی که کارها و پژوهش‌های مختلفی انجام داده است با مسائل آشنا می‌شویم. مباحث مربوط به تاریخ اجتماعی در کشور ما جدید است و در کشورهای غربی شکل گرفته است.

وی افزود: در جامعه ما به ناگزیر این رشته باید مورد استفاده قرار بگیرد زیرا ضروری است که گذشته تاریخی خود را با وسعت بیشتری بررسی کنیم. مطالعه تاریخ اجتماعی بسیار دشوار است زیرا داده‌ها حاضر و آماده نیستند. دانش تاریخ اجتماعی دانشی رهایی‌بخش است و زمینه‌هایی دموکراتیک را برای پیشرفت جامعه فراهم می‌کند. این رشته چشم‌اندازهای ما را نسبت به خودمان گسترش می‌دهد و وسعت می‌بخشد.

این پژوهشگر بیان کرد: در جامعه ایران این کار به سادگی امکان‌پذیر نیست و صرفا با خواستن نمی‌توان این رویکرد را مستقر کرد. برخی رویکردهایی که در غرب ارائه می‌شوند به سادگی قابل کاربست در کشور ما نیستند. مشکلات فرهنگی‌ای نیز وجود دارند که مانع این مسئله می‌شود. تاریخ اجتماعی سراغ لایه‌هایی از اجتماعی می‌رود که مطالعه درباب آن‌ها به تولید دانشی می‌انجامد که به آن‌ها هویت و مشروعیت می‌بشخد. در فرهنگ سیاسی ما چنین چیزی علت امتناع تاریخ اجتماعی خواهد شد. از سوی دیگر ما همچنان درگیر توجه به نخبگان هستیم و این مسئله نیز توجه به تاریخ اجتماعی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. 

یوسفی‌فر ادامه داد: این کتاب حاصل تجربه‌های نویسنده است؛ در کتاب لحظه‌هایی از صید تجربه‌های خاص وجود دارد. عنوان کتاب همین مسئله را نشان می‌دهد؛ یعنی از چند منظر می‌توان یک واقعه را بررسی کرد. چیزی که نهاد آکادمیک ما به آن نپرداخته این است که چطور لحظات ناب پژوهش را شناسایی و دسته‌بندی کند و به انباشت برساند. علم به این شکل پیشرفت می‌کند. متاسفانه چگونگی حل مسائل بررسی نمی‌شوند. تجربه‌ها منتقل نمی‌شوند. این کتاب لحظاتی از تامل درباب روش و مباحث نظری است هنگامی که قرار است به کار بسته شوند. کتاب وجهی انتقادی نیز دارد. کتاب نمونه‌ای از مستندنگاریِ یک زندگی تحقیقاتی است. 

او در پایان سخنانش گفت: این اثر کتابی واسط است. یعنی نه زبانی تخصصی و سنگین دارد و نه تک‌نگاری تاریخی است؛ بلکه چگونگی کاربست فنون تحقیق را نشان می‌دهد. کتاب وجه آموزشی دارد.

اهمیت مناسبات دموکراتیک در شکل‌گیری تاریخ اجتماعی

سپس دکتر علیرضا ملایی توانی، استاد گروه تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، به بیان سخنرانی خود پرداخت و گفت: از سال 1313 که دانشگاه در ایران تاسیس شده است، استادان بزرگی در آنجا تدریس کرده‌اند اما متنی از تجربه آن‌ها یا مطالب علمی‌شان در دسترس نیست. در حوزه‌های علمیه روشی به نام املا کردن وجود داشت که افراد مطالب استاد را پیاده می‌کردند و به این ترتیب مباحث مطالب باقی می‌ماند.

دکتر موسی‌پور به صورت حرفه‌ای خود را وقف مطالعات تاریخ اجتماعی کرده است و از این جهت شخصیتی منحصربه‌فرد است. این کتاب بسیار خواندنی است. این کتاب الگوی خوبی برای پژوهشگران است و امیدوارم دیگر استادانان برجسته نیز چنین کاری انجام دهند. نوشتن چنین متنی آسان نیست و نیازمند اشراف بر مباحث نظری و تجارب علمی میان‌رشته‌ای است. 

او ادامه داد: گذار به تاریخ اجتماعی دشوار بوده است. در اروپا آلمانی‌ها به دلایل گوناگونی دیرتر وارد این عرصه شدند. اگر بخواهیم وارد عرصه تاریخ اجتماعی شویم، نیازمند این هستیم که مردم و طبقات اجتماعی موضوعیت پیدا کنند. پس از انقلاب فرانسه این مسئله به طور گسترده رواج پیدا کرد. مناسبات دموکراتیک لازمه شکل‌گیری تاریخ اجتماعی است. این کتاب اثری معرفت‌شناسانه است؛ اثری است درباره تاریخ اجتماعی. ویژگی دیگر کتاب وجه روش‌شناسانه آن است؛ در کتاب هم به روش‌شناسی تاریخ اجتماعی و هم روش‌های مطالعه در آن پرداخته شده است. وجه منبع‌شناسانه در کتاب پررنگ است و چگونگی مواجهه با منابع به خوبی توضیح داده شده است. 

او در پایان سخنانش گفت: اصطلاح «بی‌سوادی مسلح» که در کتاب مطرح شده است بسیار مهم است؛ این عبارت به این مسئله اشاره دارد که بسیاری از دانشگاهیان خود را پشت کلمات و مفاهیم دهان‌پرکن پنهان می‌کنند تا سواد حقیقی آن‌ها مشخص نشود. در مجموع کتاب ترکیبی است از تجربه استادی صاحب‌نظر و صاحب‌سبک در تاریخ اجتماعی.