مظهر وفا و ساقی عطش از منظر منظومه‌های عارفان متاخر شیعی تجلی اخلاق وفاداری عباس ابن علی

سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- حسین روحانی صدر، کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی: حادثه‌ کربلا از زوایای گوناگونی شایان بررسی است. هرکسی به اندازه‌ درکش از زندگی و روابط اجتماعی و انسانی می‌تواند با واقعه‌ عاشورا ارتباط برقرار کند. یکی از ابعاد این واقعه وفاداری است. وفا چه در اندیشه‌ وحیانی -دینی و چه در نظر فلاسفه‌ اخلاق، جایگاه و کارکردهای متعدّدی دارد. ازطرفی ارزشی فرادینی و بین فرهنگی است و بر همه‌ی روابط انسانی در حد کمال سیطره دارد. ازطرفی مکمّل عدالت و آزادی برای ساختن اجتماع، هنجاری ضروری برای هویت انسانی، پایه‌ای بادوام برای اخلاق است، و هر کجا اخلاق دچار سیاست و نسبیّت شود، زیربنای اندیشه، موضوع اراده، مانع اصلی بربریّت به نام آینده، مانع براندازی ارزش‌ها و حلقه‌ی اتّصال نسل‌ها، یا واسطه‌ معناداری تاریخ است.

در قرآن مجید و روایات، و همچنین در دعاهای مأثور از ائمّه‌ طاهرین، وفای به عهد، به طور گسترده و جدّی، مورد توجّه قرار گرفته است. با همه‌ غنا و بزرگداشتی که در این متون و مناسک نسبت به مفهوم وفا وجود دارد، کارهای نظری عمده‌ای، به ویژه از منظر تطبیقی، در این باره به چشم نمی‌خورد. شاید به همین دلیل، وفا بیشتر به‌صورت ارزشی احساسی و حماسی مطرح می‌شود؛ درست در ردیف صفات قهرمانانه‌ای که مشاهده‌گر را به تحسین وا می‌دارد. بنا به همین ضرورت دکتر محمدجعفر امیرمحلاتی و دیگر اعضای هیئت علمی، دفتر ششم از «مجموعه مقالات نه‌گانه امام حسین پژوهی» را با محوریت وفا برای جهان معاصر عرضه نمودند. 

در این اثر، محمد برکت، مرتضی رحیمی‌نژاد، محمدهادی طلعتی و سید شهاب‌الدین مصباحی، عبدالرسول هادیان شیرازی، سعید رحیمیان و طاهره صالحی و سید محمدعلی ایازی از دانشگاه ‌های علوم قرآنیِ شیراز و آزاد اسلامی تهران با مقالات ارزشمند خود، و بالاخره اندیشمند خیرگستر هلن کاظمی با اسناد بسیار گران‌سنگ تاریخی مندرج در دفتر حاضر، پرتوهای تازه‌ای بر اندیشه‌های پیرامون اسوه تاریخی وفا، حضرت عباس ابن علی (ع) افکنده‌اند.

دکتر امیرجعفر محلاتی، استاد گروه الهیات و مذاهب دانشگاه اورلین ایالت اهایو آمریکا، در مقدمه و اولین مقاله این مجموعه با نام «الهیات وفا و جانب‌داری» به شرح اهمیت وفا از منظر برخی دانشمندان علوم انسانی معاصر همچون مونتنی و آیرس مرداك، رمان‌نویس معروف بریتانیایی و متمایل به اندیشه‌های اگزیستانسیالیسم و دانش‌آموخته ادبیات و تاریخ كالج سامرویل آكسفورد، پرداخته است.

خواجه نصیرالدین طوسی در اخلاق ناصری و مونتنی (قرن16م)، فیلسوف فرانسه، وفا را هنجار ارزشی لازم برای شکل‌گیری هویّت انسانی دانسته‌اند. ازنظر دکتر محلاتی افزایش تنهایی‌های گسترده و بیماری‌زا در غرب، بَلکه در همه‌ی عالَم، که در سال‌های 2018 و 2021 ، در انگلستان و ژاپن، منجر به ایجاد وزارتخانه‌های امور تنهایی شده است، نظر برخی اندیشمندان اخلاق‌گرا را تأیید می‌کند. 

پس از برداشتن عهد امامت و تقاضا برای خروج از کربلا توسّط امام حسین (ع)، این فرمایش عباس ابن علی به سیدالشهدا که «بعد از تو حیات، معنا ندارد»، نشانگر آن است که وفای به شخص امام، به مثابه‌ی امری بالاتر از اخلاق عرفی و دایر بر امتناع از سکوت و انفعال در برابر ظلم، و جانب‌داری از مظلوم است. 

در ادامه متن، سخنرانی امام موسی صدر پیرامون الگوگیری از وفای عباسی و رویکَرد حضرت عبّاس علیه السلام و سایر اصحاب حضرت اباعبداللّه الحسین که نمونه‌های بارز وفا بوده‌اند، برگرفته از کتاب مسیرةالامام موسی صدر آورده شده است. آنچه قابل تامل است اینکه ستمی که در کربلا روا رفت با هیچ ستمی قابل مقایسه نیست، ولی چه کسی این مشکل را پدید آورد؟ چه کسی ستم کرد؟ اگر در میدان جنگ تنها ابن زیاد و یزید و عمربن سعد بودند، آیا امام حسین به آن شکل دردناک به شهادت می‌رسید؟

سپس بحثی پیرامون کاربرد وفا، جانب‌داری، ستم سلبی و ستم ایجابی و عدالت خلیفه‌ی محبت و وفا، در آیینه‌ی الاهیات مدرن به میان آمده است. عزیزترین نوه‌ی پیامبَر (ص)، و عدّه‌ای معدود از یاران باوفایش، در یکی از پَست‌ترین فرودهای تاریخ تمدّن انسانی، به وضع فاجعه‌آمیزی، در طی یک جریان خشونت حدّاکثری، به شهادت رسیدند. توجّه به این پیش زمینه‌ی تاریخی و اجتماعی، اهمّیّت و معنای وفای یاران امام به ایشان، و در رأس همه، حضرت ابوالفضل‌العباس را روشن می‌کند .سپس این پرسش مطرح می‌شود که آیا آنها در جانب‌داری از امام تا مرز شهادت، طبق مقتضای عدالت رفتار کردند، یا وفای به دوست؟ 

پروفسور ژان کالمارد، ایران‌شناس فرانسوی، نیز در کتاب خود جنبه‌های مختلف وفای عباس ابن علی بن ابی طالب را بررسی کرده، که بخش‌هایی از آن را سید شهادب‌الدین مصباحی ترجمه کرده است.

سعید رحیمیان و طاهره صالحی در مقاله تحلیلی با عنوان «مظهر وفا و ساقی عطش از منظر منظومه‌های عارفان متاخر شیعی» وفا را در میان دیوان‌های شعری همچون  آتشکده نیّر تبریزی، گنجینه‌الاسرار عمان سامانی، دیوان مفتقر غروی اصفهانی و نغمه حسینی الهی قمشه‌ای بررسی کرده‌اند که بیانگر معرفت و سرایندگان این اشعار نسبت به جنبه‌های باطنی واقعه کربلا به عنوان امری فراتاریخی و فرازمانی، و حاوی عشق آنها به خاندان عصمت و طهارت (علیهم السلام) و دقایق اسرار سیر و سلوک است. آنان عطش و سقایت را در قضیه‌ی حضرت ابوالفضل العباس (ع) فقط در معنای ظاهری آن خلاصه نکرده‌اند. در اشعارشان حضرت ابوالفضل (ع) تنها یک سردار بزرگ نیست که وظیفه‌اش سیراب کردن تشنگان باشد. او پیر کامل و رهرو درد آشنایی است که تشنگان آب حقیقت را از زلال ترین باده‌ها (توحید) می-نوشاند و خود این سردار تشنه، در عملی الگو وار به لقای محبوب می‌رسد. 

محمدهادی طلعتی در مقاله سی‌صفحه‌ای با عنوان «معناشناسی» آورده است هرچند تعیین اینکه حضرت عباس (ع) دارای چه درجه‌ای از عبودیت بوده، دشوار است، اما با اوصافی که درباره‌ی آن حضرت در زیارتنامه‌ی ایشان وارده شده، می‌توان ایشان را تالی تلو معصوم دانست؛ چرا که عبد صالح در این زیارتنامه با تکیه بر آیات و روایات درخصوص شرح و جایگاه عبودیت به این نکته اشاره دارد که حقیقت عبودیت و عبادت وقتی حاصل می‌شود كه عبد عابد در عبادتش خلوص داشته باشد، و خلوص، حضور کامل در برابر حضرت حق است به گونه‌ای که هیچ حجابی میان عابد و معبود حائل نباشد، و عبادت وقتى تمام و كامل می‌شود كه به غیر خدا به كسى دیگر مشغول نباشد، و در عملش شَریكى براى سبحان نتراشد، و دلش در حال عبادت بسته و متعلق به جایى نباشد، حتى نه امید به بهشتى، و نه ترس از دوزخى، كه در این صورت عبادتش خالص، و براى خدا است، به خلاف این كه عبادتش به منظور كسب بهشت و دفع عذاب باشد، كه در این صورت خودش را پرستیده، نه خدا را. همچنین عبادت وقتى تمام و كامل می‌شود كه به خودش هم مشغول نباشد كه اشتغال به نفس، منافی با مقام عبودیت است. عبودیت كجا و منم زدن و استكبار كجا؟ مقام عبودیت، با خود دیدن، منافات دارد.

آیت‌الله سید محمدعلی ایازی، قرآن‌پژوه معاصر و مولف کتاب اصل کرامت بمثابه قاعده فقهی، در مقاله‌ای با عنوان «وفا در کرامت عباسی با محوریت حماسه حسینی» ضمن بررسی جایگاه و اهمیت الگوی کرامتی و شخصیت تاریخی ابوالفضل‌العباس (ع) به چیستی کرامت اخلاقی و استعمال قرآنی آن پرداخته و شرحی از کرامت عباسی منطبق با مطالب مطروحه همچون صفات برجسته‌ای مثل وفای به عهد پایبندی و وفای به عهد قرآنی را آورده است.

در مقاله «وفاداری و رواداری پیوند معنایی- نمونه‌های تاریخی» به قلم مرتضی رحیمی‌نژاد، ابتدا به معنای لغوی و اصطلاحی وفا و مدارا و هم‌بستگی معنایی آن با قرآن و روایات و نمونه‌های تاریخی پرداخته شده است. سپس بحث مفصلی درخصوص تعصب، آفت وفاداری مطرح شده است. سپس اثبات کرده گه وفاداری سببی برای همبستگی انسانی، و عاملی برای تقویت همکاری‌های بین‌المللی، و پیش‌رفت ملّت‌ها، و بازدارنده‌ی جدایی، خشونت و ستم‌گری‌هاست و به اعتقاد وی نباید چنین مفهوم ارزشمندی، با تعصّب و جانب‌داری‌های غیر عقلانی و غیر شَرعی آمیخته گردد؛ بَلکه باید مرز میان ارزش وفاداری و عصبیّت ناپسند، روشن گردد؛ زیرا جانب‌داری‌های قومی یا مذهبی، نمی‌تواند با وفاداری یکسان شمرده شود. برای نمونه، در حادثه‌ی عاشورا، وقتی که نامه‌ی ابن زیاد، برای سخت‌گیری هر چه بیشتر بر امام‌ حسین به حرّبن یزید رسید، ابوالشعثاء کندی، نامه‌رسان را شناخت؛ و از او پرسید :آیا تو مالک بن نسیر هستی؟

جمع‌بندی وی از واکاوی مهم‌ترین مفاهیم در زیارت حضرت ابوالفضل العبّاس (ع) این است که حضرت متصف به صفت والای «عبد صالح» به عنوان یک وصف جامع‌الاطراف است. وصفی که گویای عبودیت و بندگی تامّ آن حضرت در برابر خداوند است؛ به گونه‌ای که در تمام شئون خود مطیع محض خداوند است و خود را برای خداوند خالص گردانیده، و به درجاتی از یقین دست یافته است. به واسطه قرین شدن وصف «عبد» با وصف «صالح»، آن حضرت در زمره‌ی شهیدان و نیک بختان قرار می‌گیرد و با پیامبران و صدیقان و شهدا و شایستگان مشحور می‌شود. عبودیت و بندگی خداوند، و در زمره‌ی صالحان قرارگرفتن لوازمی دارد که در درجه‌ی اول اطاعت از خداوند و رسول و امامان است. اطاعت محضی که حضرت عباس (ع) را در زمره ناصحان حقیقی، جهادگران واقعی همراه با روحیه‌ی سلم و تسلیم قرارداده و او در تمام این مراتب و موارد وفاداری خود را به نهایت درجه رسانده است. و البته این همه، در سایه‌ بصیرت نافذ و ژرف اندیشی کامل آن حضرت میسّر شده است.

همچنین برای نمونه، ضمن اشاره به بخشی از حادثه شمربن ذی‌الجوشن، گمان می‌برد وفاداری ناسنجیده به قبیله، که از ارزش‌های دوران جاهلیّت پیش از اسلام بود، همچنان پابرجاست؛ و می‌تواند آن را برای از هم پاشیدن سپاه امام حسین، به کار گیرد. از این‌رو، در روز نُهم ماه محرّم، روبه‌روی سپاه حسین ابن علی ایستاد، فریاد برآورد و گفت: «کجایند پسران خواهر ما؟» منظورش از خواهر ما، خانم امّ البنین، مادر حضرت عبّاس و عبداللّه و جعفر و عثمان بود، که با شمر، از قبیله‌ی بنی‌کلاب، بودند و شمر، به همین جهت، مادر پسران امیرالمؤمنین را خواهر خواند.

مقاله «تجلی اخلاق وفاداری در عباس ابن علی» به قلم عبدالرسول هادیان شیرازی، از معناشناسی وفاداری تا مصادیق تاریخی وفاداری عباس ابن علی همچون انجام ماموریت مهلت گرفتن برای امام، وفاداری در رد امان نامه‌ی دشمن، وفاداری در پذیرش ماموریت آب‌رسانی، سبقت در اظهار وفاداری در شب عاشورا، وفاداری خالصانه تا پای جان دادن اختصاص دارد.

در مقاله سی‌وچهار صفحه‌ای محمد برکت، با عنوان «مدایح و مراثی حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام»، تصاویر حماسی باشکوهی ترسیم شده که خوانندگان و شنوندگان را متوجه جزئیّات صحنه‌های دراماتیک نبرد نابرابر و ناجوانمردانه کربلا می‌نماید. به نظر می‌رسد شیرازه‌ی اصلی نگاه اخلاقی سرایندگان به الگوی رفتاری آن حضرت پیرامون ارزش وفای انسانی شکل گرفته است. در این نگاه یک وفای حداکثری انسانی رخ می‌نماید که هم جنبه‌ی الهی دارد و هم جنبه‌ی عاطفی در پیوند انسانی .

به دیگر بیان، در آیینه این اشعار، حضرت قمر بنی‌هاشم ازسویی به عنوان علمدار لشکر حضرت ابی-عبدالله علیه‌السلام نماد پایداری و اراده آهنین یاران حسین در یک جنگ تحمیلی نابرابر عمل می‌کند، و تلاش دارد که عَلَم این مظلومیت تاریخی را بر فراز دارد. از سوی دیگر، در ماجرای سقایت، وی پیش‌گام شکستن حصر غیراخلاقی دشمن در منع دسترسی به آب، برای لشکریان و حرم حضرت اباعبدالله است.

به دنبال ذکر خیری از دکتر احمد احمدی بیرجندی (1301-1377 ش) و مقدمه او بر کتاب مدایح و مراثی حضرت ابوالفضل علیه السلام در شعر فارسی این نقل‌قول از او را  :

«شاعران تازی و فارسی با توجّه به علوّ شأن و ایثار و فداکاری و فضائل حضرت ابوالفضل و مصائب خاص آن حضرت در کنار برادرش حضرت امام حسین علیه السلام اشعار و مدایحی سروده و از مناقب و مراثی آن حضرت سخن گفته‌اند .ازجمله » کمیت اسدی « در یکی از » هاشمیّات «خود از حضرت ابوالفضل یاد کرده است. فضل بن محمد از نوادگان حضرت ابوالفضل که شیفته‌ی نیای عالی‌قدرش می-باشد در قصیده‌ای به وصف و مدح جدّ خود پرداخته است.»

چهارمین دفتر از مجلدات امام حسین‌پژوهی، که تاکنون توسط مرکز پژوهشی مجد تهیه شده است، را انتشارات نگاه معاصر در تیر ماه 1401 منتشر کرده است و به روان‌های پرفتوح دوستان رضوان جایگاه:

حاج علی سبزعلیان، حاج فضل‌الله آذرپیرا، و به همه کسانی که در دوستی و پیوند انسانی پیروان پاینده‌ی اسوه وفا، حضرت عباس ابن علی(ع) بودند، هستند و خواهند بود، اهدا شده است.