ایران در طول تاریخ دارای فرهنگ پوششی بسیار غنی است اشتیاق شاهان قاجار به جلوه‌های فرنگی

سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا): مراسم رونمایی از کتاب «کلاه فرنگی؛ روایتی از لباس ایرانی در گذاری از سنت به مدرنیته»

 به همراه نشست تخصصی با موضوع تاریخ پوشاک ایران با حضور مسئولان سعدآباد، نویسنده کتاب و جمعی از پژوهشگران و علاقه‌مندان، با همکاری موزه پوشاک سلطنتی برگزار شد.

این برنامه در راستای برنامه‌های فرهنگی موزه و با توجه به ارتباط موضوع کتاب کلاه فرنگی با محتوای پوشاک قاجار که در طبقه اول موزه در معرض نمایش قرار دارد، برگزار شد.

نویسنده کتاب آرزو اسکندری در کنار پژوهشگری و نویسندگی، طراح لباس و پارچه و از احیاگران شیوه‌های سنتی دوخت و طراحی لباس و زیورآلات ایرانی است. از این نویسنده سه کتاب دیگر با عناوینِ «از بته تا جقه»، «زیورهای ایرانی» و «تافته جدا بافته» منتشر شده است.

ایران در طول تاریخ چند هزار ساله، دارای فرهنگ پوششی بسیار غنی است که هر مقطع تاریخ، محمل پژوهش و کاوش است؛ اما در دوارن قاجاریه است که ماهیت لباس ایرانی دستخوش تغییرات می‌شود، به طوری که شکافی عمیق در شناخت هویت اجتماعی و فردی پدیدار شد که می‌بایست «مدرنیته» را از عوامل ایجاد این شکاف دانست.

با این تعبیر در دو سوی این شکاف، نظام پوشاک از هم گسیخته می‌شوند: نظام سنتی و نظام مدرن پوشاک در وضعیت سنتی رنگ و طرح و اجزای لباس معنادار بود در حالی که از دوره مدرن از پوشاک معنازادیی شد و قراردادهای دیگر در آن تعیین‌کننده شد؛ به عبارتی فرآیند مدرنیته در نظام پوشش، کارکرد لباس را تغییر داده است و توانست تا حدودی موجب معنازادیی از لباس شود و با گذار از سنت به مدرنیته، شاهد هجوم قراردادهای پوشش هستیم، که به سرعت بارور و فارغ می‌شود.

از این‌رو در بررسی مد و تحولات فرهنگی پوشش ایرانی، بررسی دوران گذر ایران به سنت مدرنیته، یعنی عصر قاجار بسیار حائز اهمیت است. هدف این کتاب واکاوی و بررسی لباس ایرانی است به امید آن‌‌که بتوان مجدد الگوهای اصیل خودمان را بازسازی و احیا کنیم، هویت و فرهنگ‌های ارزشی پوشش‌مان را به یاد آوریم تا وامدار فرهنگ‌های دیگر نباشیم.

عصر قاجار، عصر ورود دستاوردهای دنیای غرب به ایران بود. به گواه تاریخ اشتیاق شاهان قاجار به جلوه‌های فرنگی و تلاش برای تغییر، دروازه ورود ما به دنیای غریب بود. بسیاری از مظاهر تمدن جدید و مدرن از زمان قاجاریه و به خصوص ناصرالدین شاه وارد ایران شد؛ شوق مظفرالدین‌شاه بود که سبب پایه‌گذاری سینماتوگراف در ایران شد. ورود وسایل ارتباط جمعی عامل بسیار مهمی در ترویج سلیقه‌ فرنگی در ایران بود.

به طور کلی، در طی این دوران تحولاتی رخ داد که به موجب آن تمدنی «مدرن» یا جدید معرفی شد. این تمدن جدید، در دوران قاجار ایران را وارد مدرنتیه یا نوین‌سازی کرد؛ از جمله ابزار این تمدن جدید و تحولات مربوط به آن که در واقع پلی برای گذار از سنت به مدرنیته بود می‌توان به این موراد اشاره کرد: ایجاد کارنجات، تاسیس پستخانه و تلگرافخانه، چاپخانه، ضرابخانه، راه‌آهن، چاپ روزنامه، سفر درباریان و سپس روشنفکران به غرب، ترجمه‌ کتاب‌های غربی، تاسیس بانک شاهی، معاهده با غرب و واگذاری برخی امتیازات به آنان و البته تغییر لباس. این تحولات سریع در مجموع زمینه‌های تغییرات بسیاری را فراهم آورد و روز‌به‌روز تمایل به غرب را به ‌دنبال آورد. به این ترتیب ایران وارد دوره‌ای جدیدی از تاریخ می‌شود، دوره‌ای مختص که شروع جهان‌بینی تازه‌ای در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است.

فرایند مدرنیته یا نوین‌شدن، به طور مشخص از زمان عباس ‌میرزا آغاز شد. با مدارک و اسنادی که امروزیه در دست داریم روشن است که همزمان با سلطنت فتحعلی‌شاه و جنگ میان ایران و روسِ، شاهد سیر تغییر سلیقه در پوشاک نظامیان و لباس ارتش، به عنوان اولین تغییر ظاهری هستیم. پس از آن از دوران محمدشاه و شاهان بعدی قاجار همراه با فرستادن دانشجویانی به غرب، تغییر ظاهر در قشر تحصیل‌کرده و دانشجویان فرنگ‌رفته آغاز می‌شود. بعدها همین گروه جوانان تحصیل‌کرده‌ی فرنگ و روشنفکر مآب، ‌پیشرو تغییرات مد و سلیقه در دوران قاجار شدند.

کم‌کم روشنفکران و طبقات دیگر نیز به تغییر ظاهر و پوشش خود از شاهد سنتی به ظاهر غربی تمایل پیدا می‌کنند. در ضمن باید به این نکته اشاره شود که مردم عادی در این زمان همچنان لباس سنتی و قومی بر تن می‌کردند. این روال تا زمان ناصرالدین‌شاه ادامه داشت، تا این‌که وی دستور می‌دهد زنان طبق مدل‌های اروپایی لباس بپوشند و همین امر باعث برانگیختن انتقاد برخی افراد شد. از طرفی از زمان ناصرالدین‌شاه، روشنفکران برای جبران عقب‌ماندگی خویش و در پی آشنایی با علوم غربی به دنبال اصلاحات نیز بودند. گروه تجد‌گرایان در این دوره معتقد بودند که ظاهر ایرانیان باید به سرعت شبیه غربی‌ها شود.

«کلاه فرنگی» درباره پوشاک دوره قاجار و تحولات مربوط به آن نوشته شده است، عصر قاجار، عصر ورود دستاوردهای دنیای غرب به ایران بود. به گواه تاریخ اشتیاق شاهان قاجار به جلوه‌های فرنگی و تلاش برای تغییر، دروازه ورود ما به دنیای غرب بود، در این میان لباس نیز از این تحولات بی بهره نماند و به تدریج ظاهر و پوشش ایرانی رنگ باخت و سلیقه و مد غربی پر رنگ‌تر شد.

به این ترتیب پوشاک در انتهای دوران قاجار بسیار تغییر یافته و به اصطلاح فرنگی شده بود. شناخت لباس و فرهنگ پوشش ایرانی به جامعه ما کمک می‌کند تا درکی روشن از گذرگاه‌های تاریک تاریخ ایران داشته باشیم، در بخش‌هایی از این کتاب به بررسی اوضاع ایران در دوره قاجار پرداخته شده و این که چه اتفاقی افتاد که هویت ایرانی و ارزش‌های فرهنگی که در نظام پوشاک با تاریخ کهن آن همواره در دسترس ما بود در این دوران از دست رفت و ما خود را در آینه غربی‌ها بازنمایی کردیم.

حمید وکیل باشی، معاون فرهنگی سعدآباد، «حامد حری» مشاور و قائم مقام مدیر مجموعه در این نشست به ایراد سخن در خصوص تاریخچه پوشاک ایران و سیر تحول آن پرداختند. 

این مراسم با بازدید از موزه پوشاک سلطنتی و شاهنامه خوانی کودکان پایان یافت.

موزه پوشاک سلطنتی واقع در مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد، به سیر تحولات پوشاک سلطنتی و درباری از زمان قاجار تا پهلوی دوم می‌پردازد. در طبقه اول موزه بازدیدکنندگان با پوشاک قاجاری در سه دوره زمانی، که در گالری ها دسته بندی شده آشنا می شوند و در طبقه دوم پوشاک دوران پهلوی اول و دوم، به نمایش گذاشته شده است.