«آداب تربیت در روند نوگرایی» در دوره قاجار چگونه بوده است؟ ساختار سنتی جامعه قاجار

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشر تاریخ ایران کتاب «آداب تربیت در روند نوگرایی؛ از خلال آداب‌نامه‌های اجتماعی دوره قاجار» به کوشش مشترک سهیلا ترابی فارسانی و زرین شریفیان را به چاپ رساند.

خواندن این اثر ما را با دگرگونی‌های روش‌های تعلیم و تربیت در دوره قاجار و همچنین در دوران گذار آشنا می‌کند. این‌که آموزش‌ها در آن زمان چگونه بوده است، ساختار سنتی جامعه چه انتظاراتی از دختران و پسران جوان داشته و بر این اساس آنها چگونه برای ایفای نقش‌های اجتماعی خود آموزش می‌دیدند و پرورش می‌یافتند. با ورود نوگرایی، نه تنها مواد درسی جدید عرضه شد که شیوه آموزش و پرورش و به تدریج فلسفه آموزش دگرگون شد. نخبگان جامعه در قالب متون تعلیمی دیدگاه‌های خود را مطرح می‌کردند و می‌کوشیدند روش‌های مناسب آموزشی را تعلیم دهند. این اثر شامل دو آداب‌نامه تعلیمی و یکی برای دختران و دیگری برای پسران است که می‌تواند جزئیات این تعالیم را بازتاب دهد. امروزه روش‌های آموزش و پرورش نه تنها بسیار اهمیت یافته است که همچنان در حال دگرگونی است و بدیهی است روند این دگرگونی‌ها ما را با چالش این مسیر بهتر آشنا خواهد کرد.

 

آداب‌نامه‌ها متونی تادیبی- تعلیمی هستند که نگارش آنها قدمتی برای طولانی دارد. آن بخش از آداب‌نامه‌ها، اندرزنامه‌ها یا پندنامه‌هایی که به امر سیاست پرداختند با عنوان سیاست‌نامه معروف شدند و بیشتر شناخته شده‌اند. اما در کل آداب‌نامه‌ها دست‌های از کتاب‌های تعلیمی – تادیبی محسوب می‌شوند که گستره وسیعی از اخلاق، معاشرت، نظافت، غذا خوردن، لباس پوشیدن، مهمانی رفتن، امور مذهبی و پزشکی، امور خانوادگی، ازدواج، فرزندپروری و تعلیم و تربیت و نمونه‌هایی از این دست را شامل می‌شوند. 

آداب‌نامه‌های اجتماعی آن دسته از منابع تاریخ اجتماعی هستند که کمتر مورد توجه پژوهشگران اجتماعی بودند. در این دسته از منابع نخبگان اجتماعی و صاحبان اندیشه و وظیفه تجویز دستورات تعلیمی برای آموزش رفتارهای اجتماعی را به عهده داشتند. بایدها و نبایدهای اجتماعی، عرف و روش‌های قابل پذیرش اجتماعی و هنجارهای مرسوم که از دل عرف، سنت و تجربه‌های دیرین برآمده در رسائلی با عنوان آداب‌نامه‌های اجتماعی قابل طبقه‌بندی هستند. البته ایده‌ها و توصیه‌های تعلیمی آداب‌نامه‌ها عمدتا نمونه‌های مثالی و ایده‌آل آن امور را طرح می‌کردند و مردم جامعه را به حرکت به آن سو دعوت یا توصیه می‌کردند. نویسندگان آداب‌نامه‌های اجتماعی که نخبگان فکری دوران خود بودند گاه تثبیت کننده وضع موجود و سنت های متداول زمانه خود بودند و گاه تحول آفرین و دگرگون کننده شرایط موجود محسوب میشدند. آدابنامههای اجتماعی بازتاب دهنده آداب و رسوم یک جامعه یا گروه و طبقهای اجتماعی در زمانی خاص بودند که از منظر تاریخی از پایین مملو از موضوعاتی قابل توجهاند، همچون آداب صحبت، آداب نکاح، آداب سفر، آداب غذا، آداب پوشاک، آداب حمام، آداب معاشرت و نمونه‌های از این دست که به امر روزمره مردم و هنجارهای اجتماعی پذیرفته شده اشاره دارد.

در این اثر دو نسخه خطی از مجموعه آداب‌نامه‌های اجتماعی در حوزه تعلیم و تربیت برگزیده شد که نخستین آن تربیت اطفال اثر رضا مترجم السلطان است که در سال 1321ه.ق/ 1903.م چند سال قبل از پیروزی مشروطیت در 59 برگ نگاشته شده است. این رساله در قالب شرحی است که نویسنده در مورد تولد پسرش آقاطاهر می‌دهد و این که او و همسرش چه تمهیداتی برای تربیت وی اندیشیدند و معتقد است تربیت که “مبنای مدنیت و وجدان” است به  خانه و خانواده برمی‌گردد. این رساله مربوط به تربیت فرزند در طبقه اعیان و اشراف است و طبعا مخاطب آن نیز افراد این گروه اجتماعی‌اند که قادر به استخدام معلم سرخانه برای آموزش فرزندانشان هستند. این اثر عمدتا بر تربیت فرزندان پسر تاکید داشته، از این رو دومین رساله را در ارتباط با تربیت دختران برگزیدیم که نگاه تربیتی به هر دو جنسیت بررسی شده و امکان مقایسه فراهم شود. 

دومین نسخه مربوط  به این مجموعه در آداب‌نامه اجتماعی، «تربیت البنات» اثر عزیزالله خان منشی است که اختصاص به چگونگی تربیت دختران دارد. به گفته خود عزیزالله خان این اثر از متنی به زبان فرانسه به فارسی ترجمه شده است که اقتباس و ترجمه در پانزده رجب 1329ه.ق/ 1911.م در 190 صفحه به پایان رسیده است.

در فصلی از این رساله به مسائل مربوط به پرستاری از مریض در خانه می‌پردازد. آگاهی‌هایی در مورد بیماری‌ها و داروهای گیاهی و خانگی برای درمان برخی بیماری‌ها داده می‌شود که به گونه‌ای کمک‌های اولیه تا آمدن پزشک محسوب می‌شود و برخی از آگاهی‌ها برای درمان بیماری‌های سطحی است که با مراقبت‌های خانگی بهبود می‌یابند. در فصلی دیگر به نکاتی در مورد مراقبت از کودکان اشاره می‌کند. رختخواب، لباس، تغذیه، نوع ظروف مورد استفاده در آشپزخانه و چگونگی حفظ و نگهداری و حتی دستور تهیه برخی غذاها و ارزش غذایی آنها در پایان ذکر می‌شود. همچنین می‌توان دستور پخت بسیاری از غذاها و تهیه مواد غذایی خانگی که در دوره قاجار از یک متن فرانسوی برگردانده شده و به فرهنگ غذایی کشور افزوده شده در این مجموعه می‌توان یافت که از نکات جالب اثر به حساب می‌آید. 

نشر تاریخ ایران کتاب «آداب تربیت در روند نوگرایی؛ از خلال آداب‌نامه‌های اجتماعی دوره قاجار» به کوشش مشترک سهیلا ترابی فارسانی و زرین شریفیان را در 254 صفحه به بهای در 1000 نسخه روانه بازار نشر کرد.