خوانشی نو از ماجرای سقیفه به روایت ابوحیان توحیدی

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتاب «سقیفه و خلافت؛ ترجمه و تحلیلی متفاوت از روایت ابوحیان توحیدی» نوشتۀ محمدحسین خوانین‌زاده، اثری است که با نگاهی به بیان «سقیفه و خلافت» می‌پردازد که قبلاً چنین نگاهی، مغفول مانده بود.

روایت ابوحیان توحیدی با نام «رسالة السقیفة»، گفت‌وگوی چهارنفره‌ای را به نقل از استادش «ابوحامد مرورودی»، از ابوبکر، عمر، ابوعبیده و امام علی علیه‌السلام، پیرامون جدل‌ و تنش‌های خلفا بر سر خلافت، سقیفه و چگونگی دست‌یابی به قدرت، نقل می‌کند که از جهت متنی، پیوستگی، نظم منطقی، استدلالی‌بودن، و طرح برخی از مسائل، منحصربه‌فرد، شگفت‌انگیز و قابل تأمل است که در میان منابع عربی مورد بی‌مهری قرار گرفته است و در منابع فارسی، به‌طور کلی جاافتاده و سخنی از آن به میان نیامده است.

روایتی که اهمیت آن را می‌توان از این گفتۀ نقل‌شده از «ابوحامد مرورودی» و «مهلّبی»، برداشت کرد: «به خدا آن (نامه- گفت‌و‌گو) از مرواریدهایِ ظرف‌های (حقیقت‌های) مصون‌مانده و نهانی‌هایِ صندوق‌ها در خزائنِ محافظت‌شده ‌است. از هنگامی که آن را از بَر داشتم، برای کسی جز مهلّبی در زمان وزارتش روایت نکرده‌ام. پس [از روایت من]، او در خلوتی، آن را با دست خود از [روایت] من نوشت و گفت: نامه‌ای (پیغامی) را در زمین عاقلانه‌تر و گویاتر از این نمی‌شناسم. به‌درستی آن گواهی بر علم و داوری، فصاحت و ژرف‌اندیشی، در دین و زیرکی است. بعد از آنکه در عمق رفته و درنهایتِ غوطه‌وری (در ژرف‌اندیشی و ژرف‌نگری) است.»

این گفت‌و‌گو و مسائل بررسی‌شدۀ پیرامون آن در این کتاب، از آن جهت که می‌تواند به‌خوبی به بیان مرام‌نامه و مانیفست مختصر و موجز و نسبتاً کامل از مرام‌نامۀ اعتقادی و بحث‌های کلامی شیعه و سنی در مسئلۀ امامت و خلافت بپردازد، بسیار حائز اهمیت است و هر آنکه درصدد فهم مختصر و کامل نزاع کلامی شیعه و سنّی در مسئلۀ سقیفه و امامت باشد، می‌تواند به این گفت‌وگوی مختصر و پژوهش دربارۀ آن، مراجعه کند. همچنین این کتاب می‌تواند در میان آثار فارسی، منبع خوبی برای شناخت «ابوحیان توحیدی» قرار گیرد.

این کتاب متشکل از «پیش‌درآمد»، چهار بخش اصلی و قسمت پایانی است. در «فصل آغازین: مِه در سپیده»، نویسنده درصدد بیان مقدمه‌ای دربارۀ «رسالة السقیفة»، تبیین شخصیت «ابوحیان توحیدی»، اهمیت پژوهش و روش ترجمه و تحقیق می‌باشد. در «گام اصلی: طوفان عریانی»، متن عربی مُصَحَّح «رسالة السقیفة» و ترجمۀ تحقیقی-توضیحی از آن ارائه می‌گردد. در «فصل میانی: زاغِ کبودِ تاریخ»، مطابقت و یا عدم‌مطابقت روایت ابوحیان توحیدی (بر اساس ترتیب مسائل تاریخی-کلامی مطرح شده در «رسالة السقیفة») با گزاره‌های اصیل تاریخی، مورد بررسی و تحقیق تاریخی-تطبیقی قرار می‌گیرد.

در «فصل نهایی: غُبارِ باران»، بررسی رجالی و اسناد روایت ابوحیان مورد کنکاش قرار می‌گیرد و صحت و سقم اعتماد و تکیه بر این روایت از جهت وثاقت (و اعتماد به) راویان، در میزان بررسی رجالی معنی پیدا می‌کند و گفتار ترجمان‌نویسان، نقد و ارزیابی می‌شود. و در آخر، در قسمت «غَسَق و شَفَق: سخن پایانی؛ استنتاجات- استخراجات»، نتایج و برداشت‌های پژوهش، به صورت خلاصه دسته‌بندی و تبیین می‌شود.

این کتاب در صدد آن است تا فارغ از بحث‌های جانب‌دارانه و با تکیه بر مشترکات میان متون تاریخی، روایت ابوحیان را از منظر تاریخ، ادبیات و باورها راستی‌آزمایی کند و نگاه منصفانه و تحلیلی نو را از یک سند تاریخی ارائه کند.

نویسنده تلاش کرده است با ادلۀ قانع‌کننده، دلیل حذف روایت ابوحیان، روایات مشابه آن در منابع تاریخی و حذف امثال ابوحیان را در تاریخ بیان کند و تلاشِ دست‌های پشت‌پرده را برای تاریخ‌نویسی انحصاری، حذف افکار و شخصیت‌ها و ترویج نگاه تک‌بعدی، به نمایش گذارد.

این کتاب علاوه بر احیاء «رسالة السقیفة» ابوحیان توحیدی، بازخوانی جدیدی را در چند حوزۀ مطالعاتی – با محوریت و تمرکز بر تنش میان خلفای چهارگانه-، پی می‌گیرد و برخی از دیدگاه‌های مرسوم را به چالش می‌کشد.

 

در دو بخش از کتاب می‌خوانیم: «باید به نتیجه نظاره کرد. نه نقل‌های مدح‌آمیز و تقلّبی تاریخی که تناقضات فراوانی را همراه دارد و صاحبان قدرت در تدوین و تکوین و نگارش آن نقش و نظارت مستقیم داشته‌اند. باید صورت عریان تاریخ را که از تحلیل و مصادره به مطلوب عاری است نظاره کنیم. باید نیک بیاندیشیم چه شد سنت مذموم قبیله که پیامبر درصدد براندازی آن بود، قوی‌تر از گذشته احیا شد و باب خلیفه‌کشی از ابتدا باز شد و حتی مرگ خلیفۀ اول، مشکوک است و جنگ‌های خانمان‌سوز بسیاری برپا شد و مسلمان‌کشی در خلافت امیر‌المؤمنین علی علیه‌السلام به اوج خود رسید و آن جنگ‌ها نبود مگر نتیجۀ بنیان‌های طراحی‌شده یا نشده از قبل.»

«باور به این پندار (عدالت تمامی صحابه و صائب ‌بودن آنان) بسیار ساده‌انگارانه است و شعور و شناخت آدمی را دستِ‌کم و به سخره می‌گیرد و مردم به‌صورت انفعالی و سرسپرده، به قضا‌و‌قدر، خواسته، امر و علم خداوند، حواله داده می‌شوند و امور اجتماعی و سیاسی آنان، به انحراف و تباهی و رخوت و استبداد حاکمان کشیده می‌شود. همان‌طور که در تاریخ مسلمانان، به‌وضوح مشاهده‌ کرده و می‌کنیم.»

نخستین چاپ کتاب «سقیفه و خلافت؛ ترجمه و تحلیلی متفاوت از روایت ابوحیان توحیدی» نوشتۀ محمدحسین خوانین‌زاده، در 196 صفحه و با شمارگان 1000 نسخه، در بهار 1402، توسط شرکت چاپ و نشر بین‌الملل روانۀ بازار شده است.

آیین رونمایی و معرفی کتاب سقیفه و خلافت، همزمان با برگزاری سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، در روز شنبه، 23 اردیبهشتٰ، ساعت 13، در سالن نشست‌‌های نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، واقع در مصلای امام خمینی سالن گوشۀ نقد (جنب در 81 شبستان اصلی) برگزار می‌شود. این نشست با حضور آقایان سعید طاووسی، اصغر قائدان و همچنین محمدحسین خوانین‌زاده، مؤلف کتاب، برگزار خواهد شد.