خشکسالی آیین‌ها و باورها را به نابودی می‌کشاند آتشکده هور امکانی برای پژوهش باستان‌شناسان

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، گلفام شریفی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در نشست «میراث‌ آب و مسئله خشکسالی» که همزمان با هفته پژوهش برگزار شد، با اشاره به پیامدهای انسان‌شناختی خشک شدن قنات‌های یزد گفت: گزارش‌های بسیاری از خشک شدن قنات و چاه‌های استان یزد و پیشروی آب شور در مناطق مختلف استان یزد انتشار یافته اما به نظر من یکی از مهمترین آسیب‌های خشکسالی، متاسفانه پیامدهای نامطلوب انسان‌شناختی است.

او در ادامه به اختصار به برخی پیامدهای ناگوار انسان‌شناختی خشک شدن قنات‌های یزد اشاره کرد و مهمترین پیامد خشک شدن قنات‌ها تاثیر آن بر روابط اجتماعی مردم یزد خواند و تصریح‌کرد: روابط میان مقنیان و شغل مقنی‌گری، عدم علاقه نسل جوان به این شغل و همچنین کارگروهی مقنیان یا به عبارت دیگر ابعاد اجتماعی یاریگری آنها کمرنگ شده است.

این عضو هیأت علمی با بیان‌اینکه با شناخت عناصر فرهنگی و انسان‌شناختی هر منطقه جغرافیایی می‌توان روند افزایشی خشکسالی را کنترل کرد، افزود: استفاده صحیح از آب‌های زیرزمینی، اعمال روش‌های آبیاری کم مصرف، وجود قنات‌های کارآمد، عدم حفر بی رویه چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در مناطق مختلف و به‌کار‌گیری روش‌های بی‌ضرر کشاورزی، روش‌هایی هستند که خشکسالی و در پی آن قحطی را به تاخیر خواهند انداخت اما عدم توجه به این مسائل و سپردن مسئولیت به افراد غیر متخصص و از همه مهمتر تامین نکردن بودجه کافی برای مقابله با خشکسالی و اجرا نکردن قراردادهای سازمان‌های مسئول، خشکسالی را به بروز قحطی و خشکسالی و از سوی دیگر نابودی آیین‌ها و باورها خواهد کشاند، بنابراین با رعایت این مسایل در حد بضاعت می‌توان راه‌هایی برای پاسداشت آیین‌ها و مسائل انسان‌شناختی قنات‌ها به کار برد.

همچنین آزاده پشوتنی‌زاده، عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، با بیان مطالبی درباره عروسک گل‌گشنیزی و نقش آن در باران‌خواهی و طلب شفا برای کودکانی که بیماری ریوی دارند به مواردی همچون بافتن پارچه، پرورش کرم ابریشم، نقش بانوی بلد، بکارگیری سبزی گشنیز، جمع آوری پول، پخت نان و پولی که در این مراسم از موبدان زرتشتی جمع‌آوری و به مصرف هزینه‌های لایروبی می‌رسد اشاره و به تشریح هر یک پرداخت.

او افزود: برای تهیه غذاهای مورد استفاده در این مراسم گوشتی ذبح نمی‌شود و عروسک نیز در آخر به مکان‌های مقدس برده می‌شود، فروخته شده و پول آن صرف کارهای خیر می‌شود.

در ادامه ژیلا مشیری، مردم‌شناس و کارشناس پژوهشکده مردم‌شناسی، با اشاره به اینکه در سال‌های اخیر آب و خشکسالی اثرات سویی بر محیط‌زیست و زندگی مردم داشته گفت: به همین دلیل در پژوهشکده مردم‌شناسی سلسله پژوهش‌های گسترده‌ای با این موضوع در حال انجام است.

او با بیان اینکه توسعه روز افزون فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی باعث شده هدر رفت آب در کشاورزی بیشتر احساس شود بیان کرد: تحقیق و نموداری که بر این اساس انجام شده نشان می‌دهد که ایران تا سال 2040، 80 درصد از منابع آبی‌اش را از دست می‌دهد. 

این پژوهشگر با اشاره به سیاست اجرای آبیاری قطره‌ای به جای آبیاری قدیمی و مشکلات آن تصریح‌کرد: تغییر شیوه کشت در مناطق کویری مانند گرمسار و کمبود آب در این منطقه باعث شده که مردم در این مناطق از بارش کم باران رنج ببرند و از طرفی سیاست جهاد کشاورزی برای جایگزین کردن محصولات همچون زیتون، پسته و زعفران با استقبال مواجه نشده است.

نقاشی‌های دیواری و گچبری‌های دوره ساسانی در آتشکده بازه هور

نو یافته‌های باستان‌شناسی از آتشکده ساسانی بازه هور (روستای رباط سفید، استان خراسان رضوی) عنوان مبحثی بود که از سوی میثم لباف خانیکی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه در نشست تخصصی باستان‌شناسی هفته پژوهش مطرح شد. وی گفت: شواهد معماری بیانگر آن است که آتشکده بازه هور تا سده‌های سوم و چهارم هجری همچنان به فعالیت خود ادامه می‌داده است و احتمالاً در اثر زلزله مهیبی ویران شده و پس از آن مورد غارت قرار گرفته است.

سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه بازه هور گفت: محوطه تاریخی بازه هور، به گواه بررسی‌ها و یافته های باستان‌شناسی، مجموعه‌ای متشکل از آثار فرهنگی و بقایای معماری دوره ساسانی است که در استان خراسان رضوی و در 70 کیلومتری جنوب شهر مشهد، در مجاورت روستای رباط سفید واقع شده است.

او افزود: چهارطاقی سنگی بازه هور که در سال 1310 خورشیدی به عنوان اولین اثر تاریخی استان خراسان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده در جبهه شمالی این محوطه واقع شده است و گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی در سال 1395 شواهدی از یک سکونتگاه ساسانی- اسلامی را در جنوب این چهارطاقی آشکار ساخته است.

این باستان‌شناس با بیان‌ اینکه فعالیت‌های باستان‌شناسی در محوطه تاریخی بازه هور که از سال 1392 به سرپرستی اینجانب آغاز شد در سال 1397 به شناسایی مجموعه مذهبی وسیعی در جبهه جنوبی این محوطه انجامید که بر فراز بلندی طبیعی موسوم به کوه دختر گسترده شده است تصریح‌کرد: کاوش‌های باستان‌شناسی در این محل، طی سه سال گذشته، منجر به شناسایی بقایای یک آتشکده شد که از یک چهارطاقی آجری به انضمام فضاهای الحاقی تشکیل شده است.

لباف خانیکی افزود: در مجاورت این چهارطاقی نیز فضای ستونداری قرار داشته که هر یک از ستون ها با تزیینات گچبری منحصر به فرد آراسته می‌شده، همچنین نمای داخلی برخی از فضاهای آتشکده بازه هور به صحنه‌های متنوعی از نقاشی‌های دیواری و گچبری‌های شاخص دوره ساسانی مزین بوده است.

او با اشاره به اینکه گچبری‌های مکشوفه نمایشگر نقشمایه‌های انسانی، حیوانی، گیاهی و هندسی گوناگون بوده و بر سطح برخی قطعات، آثار رنگ قابل تشخیص است گفت: گرچه فعالیت‌های مخرب انسانی سبب تخریب شدید تزیینات معماری آتشکده بازه هور شده، ولی قطعات به دست آمده حاکی از مرکزیت مذهبی این آتشکده در ناحیه شمال شرق ایران است.

خانیکی بیان کرد: شواهد معماری بیانگر آن است که آتشکده بازه هور تا سده‌های سوم و چهارم هجری همچنان به فعالیت خود ادامه می‌داده است و احتمالاً در اثر زلزله مهیبی ویران شده و پس از آن مورد غارت قرار گرفته است.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری در پایان سخنانش گفت: حفاظت از آثار و بقایای این آتشکده می‌تواند امکان مناسبی برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ ایران فراهم آورد.