«کاروان عشق»؛ اولین کتاب تاریخ شفاهی هیئت‌های حسینی
[ad_1]
از حق نگذریم این راویان و نویسندگان هستند که با آثار به جای مانده از خود، محرم و عزاداری را به ما شناساندند و نسل به نسل از سوگواری شهدای کربلا گفتند.
وقتی کتاب‌ها را ورق می‌زنیم، از غم رقیه و صبر زینب می‌‌خوانیم، از ایثارگری و جانفشانی ۷۲ تن درس می‌گیریم و برای علی اکبر و علی اصغر اشک می‌ریزیم.
با وجود کتب متعددی که در زمینه ماه محرم و عزای حضرت ثارالله نگاشته شده است، ما از «کاروان عشق» می‌گوییم، کتابی که به شیوه تاریخ شفاهی تألیف شده است و تاریچه عزاداری‌های همدان را معرفی کرده است.
کاروان عشق توسط دو استاد و نویسنده علیرضا حمدیه و محسن صیفی‌کار که در سال ۱۴۰۱ با حضور پیرغلامان رونمایی باشکوهی داشت نگاشته شده است.
قابل ذکر است اصل مصاحبه و پژوهش بر عهده حمدیه بوده اما در این مصاحبه با محسن صیفی‌کار همراه شدیم تا از کتاب کاروان عشق درآمدی بر پیشینه و آیین‌های عزاداری هیئت‌های حسینی استان همدان برایمان شرح دهد.
این نویسنده می‌گوید: کتاب کاروان عشق کتاب فاخری به برکت امام حسین(ع) است و رونمایی باشکوهی هم داشت.
این کتاب اولین کتاب تاریخ شفاهی هیئت‌های حسینی در کشور است که همین بر غنای ادبی کتاب نیز می‌افزاید.
-از کتاب تاریخ شفاهی کاروان عشق بفرمایید؟ و اینکه کتب تاریخ شفاهی چگونه به مطالب می‌پردازد؟
کتاب کاروان عشق تاریخ شفاهی است، تاریخ شفاهی روش و شیوه‌ای است که با استفاده از ابزاری چون ضبط صوت، دوربین فیلمبرداری و تلفن همراه، خاطرات، مشاهدات و شنیده‌های شاهدان و حاضران در یک صحنه، رویداد و واقعه تاریخی را در قالب کلام و سخن ثبت و ضبط می‌کند.
در کاروان عشق ۷۸ شاعر و مداح ذکر شده‌اند، ۲۶۹ عکس استفاده شده، ۷۳۶ صفحه دارد و در ۷ فصل و روضه مطالب بیان شده است.
۸۰ درصد کتاب علاوه بر پژوهش‌های کتابخانه‌ای از پژوهش‌های تاریخ شفاهی استفاده کرده است و تاریخ شفاهی در تدوین تاریخ نگاری ایران در ۱۰۰ سال اخیر خیلی بروز پیدا کرده است.
– آیا این سبک از تالیف کتاب در کشور ما مرسوم است؟
پیشینه تاریخ شفاهی در غرب بیشتر است، بعد از انقلاب اسلامی در رویکرد نگاه به دفاع مقدس، زندانیان سیاسی قبل انقلاب، آزادگان، جانبازان، عملیات‌ها، بمباران‌ها و دفاع از حرم، ادبیات پایداری، حتی شهدای مدافع سلامت از تاریخ شفاهی استفاده شده است و همگی این رویکردها در مقوله تاریخ شفاهی می‌گنجد.
البته این موضوع بدان معنا نیست که از مکتوبات و نوشتارها استفاده نمی‌کنیم، مکتوبات هم بی شک موید و مکمل تاریخ شفاهی است اما تاریخ شفاهی آن چیزی است که در جایی ثبت رسمی نشده و محقق این اطلاعات را از سینه راویان که همان شاهدان عینی هستند با مصاحبه و فیلمبرداری استخراج می‌کند و روی کاغذ می‌آورد و تدوین می‌کند.
– کاروان عشق چگونه جمع‌آوری شد؟ و گویا در نگارش علاوه بر شما، استاد حمدیه هم همکاری داشته‌اند.
بله؛ آقای حمدیه جمع‌آوری مطالب را بر عهده داشتند، ایشان فهرستی از پیرغلامان و معمرین تهیه کردند و بر اساس یک جدول موضوعاتی را از ایشان پرسیدند مبنی بر اینکه از کی هیئت می‌رفتید؟ با چه کسی؟ چه طور می‌رفتید؟ چه آداب و رسومی می‌دیدید؟ سخنران و مداحان هیئت چه کسانی بودند؟ چه وقت‌هایی دسته در می‌آوردید؟ و…
در کتاب با بیش از ۱۰۰ نفر مصاحبه شده است، کتاب ۱۳۶ راوی دارد، ۱۶۶ منبع مکتوب دارد و در مجموع کار بسیار سنگینی بوده است.
بعد از مصاحبه‌ها مطالب بر اساس موضوعات، فیش‌برداری و پیاده‌سازی می‌شد. بعد مطالب دسته‌بندی شده و نگارش اولیه صورت می‌گرفت، سپس تدوین و ویرایش و تکمیل و تحقیق و بازنویسی و مصاحبه مجدد انجام می‌شد.
-چه اطلاعاتی از حرکت هیئت‌ها و نوع عزاداری آنها در کتاب درج شده است؟
فهرستی از مندرجات کتاب درباره روزی که هیئت می‌خواهد از مسجد یا حسینیه بیرون بیاید و اینکه چه اتفاقاتی وجود دارد و چه مراحلی را طی می‌کند ذکر شده، اینکه چه طور راه می‌رفتند، چه حرف‌هایی می‌زدند، مسیرشان از کجا بوده، قدم به قدم راویان در این موارد صحبت کرده‌اند.
درباره هیئت‌های محله‌های مختلف، شهر‌ها و صنف‌های مختلف در کتاب گفته شده است مثلا دسته علما، دسته سیدها، دسته قفل زن‌ها، هیأت قمه‌زن‌ها، هیأت سورچی‌ها، دسته حلبی سازها، دسته لوطیان، دسته نظامیان و اداری‌ها و… در کتاب آمده است.
دسته‌های عزاداری که بیرون می‌آمدند یک سری شعارهای انقلابی داشتند که مضامین دفاع مقدس، ذکرها، مضامین انقلابی و عاشورایی داشت و با آهنگ محرم و عزاداری خوانده می‌شد. مثلا می‌خواندند؛ حسین سرباز ره دین بوَد / عاقبت حق طلبی این بوَد/ از سر نی گفت سبط پیمبر / الله اکبر الله اکبر
– هیئت‌های عزاداری از چه وسیله هایی در دسته‌جات استفاده می‌کردند؟
هیئت‌ها شامل پرچم طلایه‌دار، پرچم شناسنامه (مشخصات هیئت روی آن معرفی می‌شده است)، پیشروان ( اولین گروه بعد از پرچم شناسنامه که شامل روحانیون، سادات، پیرغلامان و… بوده است)، حجله حضرت قاسم(ع)، طبق، نهر علقمه، دسته موزیک، پرچم فاصله، گهواره حضرت علی اصغر(ع)، کاروان تعزیه، دسته زنجیرزن‌ها، دسته سینه زن‌ها، دسته رختی‌ها است.
– این کتاب در چند فصل تالیف شده و شامل چه مواردی است؟
این کتاب در هفت فصل است و تمام اسامی هیئت‌ها، بخش زیادی از پیرغلامان، علم کشان، مداحان، روضه خوانان و سخنرانان در کتاب ذکر شده است.
روضه‌های خانگی و جلسات بانوان که خانم‌های محترم در همدان یا شهرستان‌ها داشتند، هم در این کتاب آورده شده است و اینکه چه برنامه‌ای داشته‌اند و چه روزی، کجا، با چه موضوعی و… برگزار می‌شده، ذکر شده است.
در کتاب اصطلاحات خاصی که در هیئت‌های استان رواج داشته و یا در مداحی وجود داشته مثل بانی، جلسه اداره کن، جلسه زیارت‌خوانی، نان خورشی و…نیز آمده است.
زیبایی کار این است که اکثر این اطلاعات، تاریخ شفاهی است و کتاب پاورقی‌های بسیار خوبی هم دارد و هر جا مدخل تاریخی وجود دارد با بررسی تاریخی در دانش نامه‌ها توضیح داده شده است.
– در این کتاب نام چند پیرغلام آمده و از چه منابعی استفاده شده است؟
این کتاب بیش از ۱۰۰ راوی دارد، بیش از یکصد پیرغلام در این کتاب راوی هستند و روایت‌هایی از هیئت‌های عزاداری از گذشته تاکنون را روایت کرده‌اند.
شاید تاکنون ۲۰ تا ۳۰ نفر از راویان به رحمت خدا رفته‌اند که اگر این مصاحبه انجام نمی‌شد این خاطرات و مطالب از بین می‌رفت.
به قدری این کتاب ارزشمند بود که استاد پیرغلام علیرضا کمره‌ای گفت چند سال بعد مشخص می‌شود که شما چه کاری کرده‌اید.
این کتاب ۱۳۰ سال تاریخ شفاهی است و از اواخر دوره قاجار تا سال ۵۷ است.
از هیئت‌های عزاداری همدان نظامیان انگلیسی که در سال ۱۲۹۹ به همدان سفر کرده بودند، نوشته‌اند که به حدود ۱۰۰ سال قبل برمی‌گردد.
در این کتاب به هئات‌هایی اشاره کردیم که تاریخچه برخی از آنها به ۴۰۰ سال قبل برمی‌گردد.
– از حس و حالتان حین نگارش کتاب بفرمایید و اینکه آیا با مرور در دوره‌های مختلف عزاداری عنایت امام حسین(ع) را هم مشاهده کردید؟
بله در حین تألیف کتاب کراماتی دیدم که برایم بسیار عجیب بود، اصلا به قدری آقا امام حسین(ع) به بنده عنایت داشتند که نمی‌دانم هزینه انتشار کتاب چگونه تامین شد.
برکت امام حسین(ع) در کتاب مشهود بود و در نهایت کتاب فاخری از آب درآمد و سند افتخاری در زمینه هیأت‌های عزاداری شد.
طی تحقیقات و پژوهش‌هایی که داشتید در عزاداری امام حسین چه چیزی برای شما خیلی جالب توجه است؟
در همدان هیئت سقایی خیلی شاخص است و تقریبا در کشور منحصر به فرد است و هیئت سقایی همدان اصل آن به جولان مربوط است که مشخصه آنها نیز ساده بودن است و علم و کتل و …را ندارند فقط لباس بلند مشکی میپوشند، لچک دارند، شال دارند و پرچم کوچکی هم دست دارند.
اینها سقا هستند و به تاسی از حضرت عباس(ع) بزرگ سقایی کربلا، سقایی می‌کنند و با مشکی بر دست با جام‌های مسی یا برنجی به مردم عزادار آب می‌دهند.
در کتاب کاروان عشق تمام آداب و رسوم سقایی را استخراج کردیم و به صورت یک فصل مجزا در کتاب آمده است که فصلی جالب و دلنشین است.
– مردم همدان در عزاداری سنت‌هایی هم دارند، در کتاب به چنین مواردی نیز پرداخته شده است؟
بله؛ در استان همدان آیین شال و رخصت یا مولا در نهاوند مرسوم است که در کتاب ذکر شده است، آیین شام غریبان در همدان، آیین چهل دیگ در بهار، آیین دمام‌زنی خوزستانی‌های مقیم همدان و آیین گل‌مالی در درگزین و علم‌گردانی در همدان، آئین چهل منبر در ملایر و نهاوند، آیین سقاخانه در همدان و ملایر، آیین چاوش‌خوانی در ملایر و…از جمله آیین‌هایی است که در کتاب آمده است.
در اینجا باید بگویم به مناسبت‌ها از جمله روز سوم شهادت امام حسین(ع) نیز در کتاب پرداخته شده است، تمام مناسبت‌های حسینی به علاوه جشن‌ها و مکان‌ها نیز ذکر شده است.
در نهایت باید از همه خوانندگان درخواست کنم در ایام محرم کتاب را فراموش نکنند و برای افزایش معرفت و آگاهی خود به تاسی اباعبدالله(ع) مطالعه کرده و آگاهانه عزاداری کنند.
دیدگاه‌ها