نوروز دریایی یا نوروز صیادی؟ تقویم ساحلی، گاهشماری برای جنوب ایران

خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- احمد بازماندگان خمیری، استادیار تاریخ دانشگاه پیام نور در یادداشتی نوروز دریایی را شرح داده است.

انسان با توجه به ویژگی‌های اجتماعی و نیازهای خود، گاهشماری را خلق و تدوین کرده است. یکی از مسائلی که در تدوین این گاهشماری‌ها نقش بسزایی داشته است، شیوه معیشت و اقتصاد هر جامعه است. چنانکه برای جوامع یکجانشین و کشاورزی گاهشماری خورشیدی بهترین شیوه نگهداری زمان بوده است. ساکنان کرانه‌های خلیج‌فارس نیز بر همین اساس تقویمی تدوین کرده بودند که به تقویم دریایی یا ساحلی شهرت یافته است. البته این تقویم دریایی در دیگر مناطق نیز استفاده می‌شد. برای نمونه ابن ماجد از دو گاهشماری هندی و عربی یاد می‌کند که دریانوردان از آنها استفاده می‌کردند. متاسفانه گاهشماری دریایی در جایی ثبت نشده است و اگر ثبت شده، من اثری از آن نیافتم. از این رو  بیشتر به صورت شفاهی استفاده شده است و از نسلی به نسلی دیگر انتقال می‌یابد. به همین دلیل امروز دیگر کمتر استفاده‌ای از آن وجود دارد و کم‌کم در حال از بین رفتن است.

سرآغاز این گاهشماری نوروز دریایی است که امروزه برخی آن را به نوروز صیادی تعبیر می‌کنند که به نظر من از چند سو نادرست و نارسا است: اول آنکه در اندک منابع در دست از این گاهشماری، به طور مشخص آن را نوروز دریایی نام برده‌اند. دوم آن که این تقویم تنها به صیادان اختصاص نداشت بلکه تمامی کسانی که با دریا ارتباط داشتند از آن سود می‌جستند و آن را ملاکی برای آغاز و پایان فصل کشتیرانی خود قرار می‌دادند. چنانکه در گذشته کتاب‌هایی درباره این نوروز تصنیف شده که در آنها فصل سفرها براساس همین نوروز تشریح شده بود. یکی از مهم‌ترین آثار در این زمینه کتاب «عقد جید الدرر فی معرفه حساب نوروز اهل البحر» است که مولف آن، کتابش را براساس همین گاهشماری تالیف کرده است. از این رو من نوروز دریایی را برای آن مناسب‌تر از نوروز صیادی می‌دانم.

این تقویم که مختص مردمان این منطقه بود با تقویم رسمی رایج، هم هجری قمری و هم تقویم جلالی، متفاوت بود. در کرانه‌های شمالی خلیج‌فارس مبنای این گاهشماری گردش خورشید بوده است. با این حال گزارشی در دست داریم که نشانگر آن است که در کرانه‌های جنوبی گردش ماه نیز مبنا قرار می‌دادند. به گفته نویسنده عقد جید آغاز سال نو 17 شهریور بود که آن روز را نوروز می‌نامیدند. این تقویم دارای 365 روز بود. رضازاده ملک در کتاب گاهشماری خود آن را تقویم ساحلی می‌خواند و آغاز سال جدید آن را در 6 مرداد قرار می‌دهد که با گفته نویسنده ما متفاوت است. به نظر می‌رسد که این نوروز، همچون تقویم جلالی ساعت تحویل سال آن تغییر می‌کرد. براساس گفته جابر بن عبدالخضر در سال 1216ق/1801م یک ساعت بعد از اذان ظهر سال تحویل صورت گرفته است. در هر حال آنچه مسلم است هنوز علی‌رغم کارهایی که درباره گاهشماری دریایی یا ساحلی انجام شده، نکات ابهام فراوانی وجود دارد که نیازمند آن است تا افراد متخصص در این زمینه کند وکاو بیشتری انجام دهند.

ملک‌زاده آغاز این گاهشماری را در ششم مردادماه قرار می‌دهد که امروز آن را به اول مرداد آورده‌اند. در واقع اول مرداد آغاز پنجه آن بوده و نه آغاز سال جدید. به گفته او این تقویم دارای 365 روز در سال‌های عادی و در سال‌های کبیسه 366 روز بوده است و از چهار فصل تشکیل می‌شد. شهریما، دمستون/ زمستون، جووا و گرما. سه فصل نخست هریک صد روزه‌اند و فصل آخر در سال‌های عادی 65 روز و در سال‌های کبیسه 66 روز است. چون این در این گاهشماری ماهی وجود ندارد هر فصل به دهه‌هایی تقسیم می‌شود: دهی، بیستی، سیی، چلی  و … در فصل آخر شش دهه وجود دارد همراه با پنج روز اضافه که این پنج روز از اول مرداد شروع می‌شود.

بر این اساس می‌توان این گاهشماری را با تقویم جلالی این چنین تطبیق داد:

شهریما: شش مرداد تا سیزده آبان

دمستون/ زمستون: چهارده آبان تا بیست و سه بهمن

جووا: بیست و چهار بهمن تا دو خرداد

گرما: سه خرداد تا سی و یک تیر به اضافه یک مرداد تا پنج مرداد که به عنوان پنجه در نظر می‌گرفتند.

هرچند این گاهشماری امروز در جنوب مبنا قرار داده شده است، به گمان من تردیدهایی درباره آن وجود دارد و همان گونه که گفتم باز هم باید منابع و اسناد بیشتری یافت شود تا بتوان آن را اصلاح کرد.