ساسانیان در عهد باستان متأخر با تمرکز بر رابطه رومیان
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتاب «در میان امپراتوری‌ها؛ عرب‌ها، رومیان و ساسانیان در عهد باستان متأخر» نوشته گرگ فیشر با ترجمه مهناز بابایی از سوی انتشارات حکمت سینا منتشر شد. این کتاب در حقیقت بررسی سیاست رومیان در غایت قدرت ایشان، با تمرکز بر رابطه رومیان و متحدان عرب آنها در قرن ششم میلادی است. از دیدگاه رویکرد امپراتوری در قبال بربرها و تأثیرات کوتاه‌مدت و بلندمدت سیاست‌های امپراتوری، این پژوهش بیشتر به آنچه که در منابع معاصر از درون و اطراف امپراتوری روم درباره عرب‌ها و به‌ویژه عرب‌های جفنی یافت می‌شود و نتایج حاصل از این منابع پرداخته است.
هدف اصلی این کتاب ارائه پژوهشی در خصوص جنبه‌های قابل توجه جهان رومی در عهد باستان متأخر است که غالباً کمتر بدان پرداخته شده است. این پژوهش تحولات روابط در حال تکوین میان دو امپراتوری غالب در خاور نزدیک، یعنی رومیان و ایران ساسانی و متحدان برجسته عرب ایشان یعنی جفنیان و نصریان را بررسی می‌کند. نویسنده بر آن است تا بررسی کند چگونه اعضای این دو گروه، با تکیه بر الگویی از روابط نزدیک‌تر بین مرکز و حاشیه، به طور فزاینده‌ای در جنبه‌های زندگی فرهنگی، سیاسی و مذهبی دو امپراتوری، در زمانی تقریباً مصادف با 600 میلادی ادغام شدند. یکی از نتایج بسیار شاخص این روند شکل‌گیری میزان قابل توجهی از احساس تفوق، منزلت و اعتمادبه‌نفس در میان این گروه‌های عرب است که در فعالیت‌ها و همچنین نگرش آنها نسبت به اربابانشان مشاهده می‌شود.
بخش اصلی این پژوهش ارائه تصویری متعادل‌تر و ظریف‌تر از جایگاه و چگونگی قرارگیری جفنیان و نصریان میان مضامین گسترده‌تر تاریخ عهد باستان متأخر در خاور نزدیک و همچنین در چارچوب‌های تاریخی دیگر، مانند قدرت مرکزی و قدرت‌های پیرامونی آن مثلاً روابط بین امپراتوری‌های غالب و گروه‌های حاشیه‌ای آنهاست. همچنین هدف دیگر این کتاب آن است که نشان دهد اهمیت‌یافتن برخی از جنبه‌های شکل‌گیری هویت عرب‌های مسلمان در دوره‌های بعد، از جمله ارتباط بین زبان عربی و طبقۀ ممتاز جامعه، ظاهراً ریشه در جهان رومی عهد باستان متأخر داشته است.
در مقدمه کتاب آمده است: «یکی از مضرترین تاثیرات جنگ در خاورمیانه امروزی تخریب حجم غم‌انگیزی از میراث فرهنگی است که به ویژه مردم سوریه را از میراث مشترک عمیق و ملموسی از پیشینه تنوع سیاسی و کثرت‌گرایی مذهبی در این سرزمین‌ها محروم ساخته است. در میان امپراتوری‌ها مطالعه‌ای درباره رقابت سیاسی و راه‌های اعمال قدرت امپراتوری توسط نایبنانشان در مرزها است. اما این کتاب در عین حال راوی انواعی از اشتراکات، تنوع و تکثر است که برهه‌هایی از تفاهم بشری را رقم زده‌اند و به ما امکان می‌دهند عهد باستان متاخر را ورای روایت جنگ، رنج و بیماری بررسی کنیم.
یکی از حیرت‌انگیزترین مثال‌ها در این باره، کیش سرگیوس مقدس، شهید مسیحی است که زیارتگاه اصلی او در الرصافه – سرگیوپولیس در حدود 60 کیلومتری جنوب رقه امروزی قرار داشت. سرگیوس مورد احترام امپراتوران روم و شاهان ایرانی بود، به هیچ یک از فرقه‌های مسیحیان تعلق نداشت و در میان مردمان عرب هلال حاصلخیز محبوب بود. تئوفیلاکت سیموکاتای مورخ معتقد بود که سرگیوس «تاثیرگذارترین قدیس در ایران» بوده است. در حقیقت وی آن چنان محبوب شد که خسرو دوم شاه ایران به نیت بارداری همسر مسیحی‌اش، شیرین، هدایایی را به سرگیوپولیس-الرصافه فرستاد و حتی اسقف تکریت، احودمه، زیارتگاهی به رقابت در عراق بنا کرد. چنین روابطی می‌توانستند تا حدودی اختلافات را خنثی کنند و حتی در مواردی جنگ‌ها را متوقف کنند.»
فصل مقدمه این کتاب، به طور خلاصه درباره پیش‌زمینه اساسی فصل‌های تحلیلی که در ادامه آن می‌آید، بحث می‌کند؛ هر یک از این فصول بر یک جنبه خاص از رابطه رومیان با جفنیان و ساسانیان با نصریان و گه‌گاه حجریان و پادشاهی حمیری در جنوب بنا نهاده شده است. فصل دوم کتاب به جریان مسیحی شدن عرب‌ها در حاشیه امپراتوری روم و مشارکت آنها در چشم‌انداز مذهبی جهان عهد باستان متأخر می‌پردازد. این بخش نشان می‌دهد که بسیاری از ناظران معاصر با آن دوره چنین می‌پنداشتند که «تغییر دین» عرب‌ها، یک نیروی تمدن‌بخش و تحریک‌کننده بود که می‌توانست اقوام حاشیه‌ای را به جهان نظام‌مند امپراتوری وارد کند. در خصوص تجربه جفنیان، فرامتن متفاوتی پدیدار می‌شود و شیوه‌های استفاده حاکمان جفنی از فرصت‌هایی را نشان می‌دهد که مسیحی‌شدن در اختیارشان قرار می‌داد؛ آنها با این شیوه‌ها از مخاطراتی که ناگزیر همراه سیاست‌های کلیسای روم بود پرهیز میکردند؛ اما در مقابل نصریان از ایجاد تعهد نسبت یک دین خاص خودداری میکردند.
فصل سوم پیشرفت سیاسی جفنیان و نصریان را از چند منظر از جمله ادغام بربرها در امپراتوری روم در عهد باستان متأخر مورد بررسی قرار می‌دهد. در این بخش همچنین مثال حجریان مرکز عربستان برای تأکید بر روندهای تحلیل‌شده به کار رفته است. این فصل نشان می‌دهد که چگونه حمایت دولت از افراد برجستۀ خاص قدرت سیاسی را حول خاندان‌های منفرد متبلور می‌کرده است. در این فصل به شواهد ادبی، کتیبه‌ای و برخی منابع باستان‌شناختی توجهی خاص شده که نشان می‌دهد چگونه جفنی‌ها در دنیای نخبگان عهد باستان متأخر روم ادغام شدند. با این وجود این بخش نشان می‌دهد چگونه ادغام در دو امپراتوری یک نتیجه احتمالاً ناخواسته در ربع آخر قرن ششم میلادی به وجود آورد.
در فصل چهارم این سؤال بسیار مسئله‌ساز بررسی می‌شود که آیا زبان عربی پیش از ظهور اسلام و فتوحات مسلمانان در خاور نزدیک به عنوان شاخصی برای هویت قومی عمل می‌کرده است یا خیر؟ در این فصل شواهد مربوط به زبان عربی عتیق از جمله سه کتیبه به زبان عربی در قرن ششم و همچنین شواهدی از شعر شفاهی مورد بحث قرار گرفته است. همچنین در این بخش به کتیبه «نماره» و عبارت مشکل‌سازش «ملک همه عرب‌ها» پرداخته شده است. در ادامه این موضوع مطرح شده که ظهور زبان عربی در کتیبه‌های نخبگان عرب، رواج شعر عربی و همچنین تکامل رسم‌الخط عربی پیش از اسلام، احتمالاً در موازات با رشد قدرت سیاسی گروه‌های نخبه عرب از جمله جفنیان به بهترین شکل درک می‌شود.
فصل پنجم کتاب در حقیقت پیش‌زمینه‌ای برای نتیجه‌گیری این کتاب فراهم می‌کند. در این فصل دلایل متعدد تبعید جفنیان و اعدام آخرین رهبر نصریان تجزیه و تحلیل شده و نشان داده شده که چگونه استراتژی‌های سیاسی سنجیده‌شدۀ آنها که به طور مداوم آنها را در وضعیتی بینابینی قرار می‌داد، در نهایت باعث سقوط‌شان شد. این استدلال همچنین میان مباحث جاری گسترده‌تری در ارتباط با تداوم، تغییر، انهزام و زوال در عهد باستان متأخر جای می‌گیرد.
در فصل پایانی به ارزیابی مباحث مطرح‌شده پرداخته شده است. نویسنده در این فصل نشان می‌دهد اگرچه جفنیان و نصریان هر دو شرکت‌کنندگانی فعال در رابطه‌ای پویا و دوطرفه بودند و توانستند فشارهای تحمیل‌شده از سوی امپراتوران متبوع خود را کنترل کنند، رومیان و ساسانیان به‌ناچار جلوی رشد طولانی‌مدت آنها را گرفتند و هر دو گروه عرب سرانجام مغلوب حوادیث شدند. با این حال ادغام یا اطاعت ناقص آنها مثلاً با عمل‌کردن به عنوان توابع دو امپراتور و مبارزه در جنگ‌های ایشان در حالی که هم‌زمان اهداف خود را نیز دنبال میکردند، به آنها حس داشتن هویتی قوی بخشید که عمدتاً از فعالیت‌های سیاسی‌شان مایه می‌گرفت. سرانجام نویسنده نشان می‌دهد گرچه ممکن است جفنیان و نصریان متحدان نظامی مهمی نبوده باشند، اما روشن است که به عنوان افرادی که گاهی در دنیای مذهبی، سیاسی و فرهنگی عهد باستان متأخر مشارکت می‌جستند، نقشی اندک اما مهم درون رشته‌های بی‌شمار درهم‌تنیدۀ قرن ششم و جهان اسلام که بعد از آن شکل گرفت، ایفا میکردند.
کتاب «در میان امپراتوری‌ها؛ عرب‌ها، رومیان و ساسانیان در عهد باستان متأخر» نوشته گرگ فیشر با ترجمه مهناز بابایی در 384 صفحه، شمارگان 770 نسخه و قیمت 110 هزار تومان از سوی انتشارات حکمت سینا منتشر شد.
دیدگاه‌ها